Αξίζει τον κόπο να κάνει κάποιος ψυχοθεραπεία ή πρόκειται για προβλήματα που μπορεί να λύσει                                                                               και μόνος του;

Η ψυχοθεραπεία είναι εξαιρετικά ωφέλιμη  και βοηθάει στη διαχείριση  προβλημάτων ψυχικής υγείας. Κάποιοι μπορεί να καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες μόνοι τους. Η ψυχοθεραπεία όμως μπορεί να προσφέρει επιπλέον στήριξη και εργαλεία που  δεν μπορεί να βρει κάποιος μόνος του.

Τα οφέλη της ψυχοθεραπείας περιλαμβάνουν:

• Κατανόηση και αποδοχή: Βοηθά στην κατανόηση των συναισθημάτων και των σκέψεων και στην αποδοχή τους.

• Διαχείριση στρες και άγχους: Παρέχει τεχνικές και εργαλεία για τη διαχείριση του στρες και του άγχους.

• Βελτίωση σχέσεων: Ενισχύει την επικοινωνία και τις δεξιότητες σχέσεων με τους άλλους.

• Αυτογνωσία και προσωπική ανάπτυξη: Βοηθά στην κατανόηση του εαυτού και στην ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων.

 Αν κάποιος αντιμετωπίζει προβλήματα που επηρεάζουν την καθημερινή του ζωή, την ευτυχία ή την ψυχική του υγεία, αξίζει να κάνει ψυχοθεραπεία.

                                                σε τι διαφέρει ο ψυχίατρος από τον ψυχολόγο;

Ο ψυχίατρος και ο ψυχολόγος είναι επαγγελματίες που ασχολούνται με την ψυχική υγεία, αλλά υπάρχουν κάποιες σημαντικές διαφορές μεταξύ τους:

1. Εκπαίδευση:

   • Ψυχίατρος: Ο ψυχίατρος είναι γατρός που έχει ολοκληρώσει ιατρική σχολή και έχει ειδικευτεί στην ψυχιατρική. Έχει τη δυνατότητα να διαγνώσει και να θεραπεύσει ψυχικές διαταραχές μέσω της συνταγογράφησης φαρμάκων και άλλων ιατρικών θεραπειών.

   •  Κάνει και ψυχοθεραπεία αν είναι εκπαιδευμένος/νη ψυχοθεραπευτής/τρια εκτός από το ότι είναι ψυχίατρος. Η ιδιότητα του/της  ψυχιάτρου δεν δίνει αυτόματα και την ιδιότητα του/της  ψυχοθεραπευτή/τριας

   • Ψυχολόγος: Ο ψυχολόγος έχει ολοκληρώσει σπουδές στην ψυχολογία και έχει λάβει συνήθως πτυχίο. Δεν έχει ιατρική εκπαίδευση και δεν μπορεί να συνταγογραφήσει φάρμακα. 

   • Κάνει και ψυχοθεραπεία αν είναι εκπαιδευμένος ψυχοθεραπευτής/τρια εκτός από το ότι είναι ψυχολόγος.  Η ιδιότητα του/της  ψυχολόγου δεν δίνει αυτόματα και την ιδιότητα του/της  ψυχοθεραπευτή/τριας

                                                         τι ειναι η ψυχοθεραπεια;

Η ψυχοθεραπεία είναι μια διαδικασία στην οποία ένας εκπαιδευμένος θεραπευτής βοηθά άτομα να αντιμετωπίσουν και να κατανοήσουν διάφορα ψυχολογικά προβλήματα και συναισθηματικές δυσκολίες. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω συνομιλιών και άλλων θεραπευτικών τεχνικών. Οι στόχοι της ψυχοθεραπείας περιλαμβάνουν τη βελτίωση της ψυχικής υγείας, την επίλυση συγκρούσεων, την ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης του άγχους και την προώθηση της προσωπικής ανάπτυξης.

Παραμονεύει το σύνδρομο του εγκλεισμού;

Η κατάσταση που ζούμε είναι κάτι μεταξύ πολέμου και κατοχής. Είμαστε ελεύθεροι πολιορκημένοι από τον κορονοϊό. Στον πόλεμο οι άνθρωποι πήγαιναν στο καταφύγιο. Οι πρόσφυγες προσφεύγουν σε ασφαλέστερες χώρες. Εμείς προσφεύγουμε στο σπίτι μας που χρησιμοποιούμε  σαν καταφύγιο. Έξω υπάρχει απαγόρευση κυκλοφορίας. Όχι από την αστυνομία, από τον ιό. Τι αποτελέσματα θα έχει αυτή η κατάσταση αν συνεχιστεί; Και καλά στην αρχή το φιλοσοφούμε, ανταλλάσουμε  μηνύματα, τι θα γίνει αν αυτό το πράγμα κρατήσει δύο μήνες; Η ψυχική αστάθεια  παραμονεύει. Καλά θα είναι να ξέρουμε πέντε πράγματα, να είμαστε προετοιμασμένοι. Ποια είναι η πιθανή ψυχοπαθολογία του εγκλεισμού;

1.      Μελαγχολία. Ο παρατεινόμενος κίνδυνος μας κάνει να νιώθουμε πως η ζωή μας χάνει σιγά – σιγά το νόημα της. Παύει να μας αρέσει ότι μας άρεσε πριν και παίρναμε χαρά. Μελαγχολούμε.

2.      Άγχος. Δεν έχουμε άγχος περιορισμένου χρόνου όπως πριν. Τώρα ο χρόνος έχει διασταλεί, σχεδόν είναι άχρονος. Ο άχρονος χρόνος που ζούμε μοιάζει με επιστημονική φαντασία. Παρ’ όλα αυτά  δεν το διασκεδάζουμε, αγχώμεθα και δεν καταλαβαίνουμε γιατί.

3.      Κλειστοφοβία. Μένουμε σπίτι, συχνά οι ώρες περνάνε χωρίς να το καταλάβουμε. Κάποια στιγμή νιώθουμε  δυσκίνητοι και αποκλεισμένοι από τους τοίχους του σπιτιού.

4.      Αποπροσανατολισμός. Η επανάληψη ίδιων ερεθισμάτων μέσα στο σπίτι ή μάλλον η απουσία νέων μπορεί να οδηγήσει σα αποπροσανατολισμό και πανικό. Το ημερήσιο πρόγραμμα κρατάει το μυαλό μας σε επαφή και απομακρύνει αυτό το ενδεχόμενο.

5.      Η κόπωση από τον εγκλεισμό μπορεί να οδηγήσει σε άρνηση του κινδύνου. Αν γίνει μαζικά είναι το χειρότερο ενδεχόμενο.

6.      Φοβίες ότι έχουμε κολλήσει τον ιό (εκρήξεις άγχους από τον φόβο του «μήπως έχω κολλήσει») γιατί αγγίξαμε κάπου ή βήχουμε λίγο. Πιο ευάλωτα είναι τα άτομα με ιστορικό ψυχαναγκασμών. Επίσης ψυχαναγκαστική αντιμετώπιση του προβλήματος όπως πως αέναο πλύσιμο χεριών, υπερβολική μικροβιοφοβία.

7.       Αισθήματα ενοχής κυρίως για όσους έχουν συγγενείς που δεν μπορούν να φροντίσουν.

8.      Κατάχρηση ουσιών. Ένα ποτό χαλαρώνει, πολλά μπορεί να γίνουν κακή συνήθεια.

9.      Διαταραχές ύπνου. Εδώ η τήρηση του ημερησίου προγράμματος, η σωματική άσκηση και η αποφυγή κατανάλωσης καφέ παίζει σημαντικό ρόλο. Αν έχουμε διαταραχή εφιαλτών δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα.

Τα παραπάνω συμπτώματα μπορεί να είναι μέσα στα όρια του φυσιολογικού, να μην συνιστούν δηλαδή ψυχική νόσο. Μπορεί όμως να προκαλέσουν έντονη δυσαρέσκεια και  διαταραχή των διαπροσωπικών σχέσεων που είναι πολύ σημαντικές για την ψυχική μας επιβίωση στην καραντίνα.

Τι κάνουμε αν διαπιστώσουμε κάτι στο οικογενειακό μας περιβάλλον; Παραμένουμε κοντά του,/ κοντά της, τον/ την στηρίζουμε, του/της μιλάμε αλλά κυρίως ακούμε. Αν η κατάσταση γίνει ενοχλητική για τον ίδιο ή για το περιβάλλον απευθυνόμαστε σε ειδικό. Υπάρχουν   (και εθελοντικές) ψυχιατρικές διαδικτυακές υπηρεσίες.

ΚΟΡΟΝΟΪΟΣ: Η ΝΥΧΤΑ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΜΕΓΑΛΗ.

ΟΡΓΑΝΩΘΕΙΤΕ!

Ξεκινήσαμε αμήχανα την καραντίνα , νομίζαμε θα διαρκέσει δέκα – δεκαπέντε μέρες.  Περνάει ο καιρός, δεν φαίνεται η άκρη του τούνελ. Οι ευχές μας κυνηγάνε τον φόβο. Ιταλός επιδημιολόγος δηλώνει, «δεν βλέπω να γλυτώνουμε σε λιγότερο από 100 μέρες»! Τι κάνουμε κλεισμένοι στο σπίτι; Από τι κινδυνεύουμε; Η έννοια «ιδρυματισμός» ξεκίνησε από τα ψυχιατρεία και επεκτάθηκε σε δημόσιες υπηρεσίες, νοσοκομεία κλπ. Όταν λέμε ιδρυματισμός εννοούμε τη νοσηρή εξάρτηση του τροφίμου από το ίδρυμα. Εννοούμε μια διαρκή θλίψη και δυσαρέσκεια, δύσκολες διαπροσωπικές σχέσεις, αίσθημα ματαιότητας, μελαγχολία. Είναι τα ίδια που κινδυνεύουμε όλοι μας αν παραταθεί η καραντίνα. Να πάθουμε ιδρυματοποίηση στο σπίτι μας. Αν αυτό συμβεί και αν συνεχίσουμε όπως κάνουμε πολλοί από εμάς να ζούμε μία χύμα καθημερινότητα τα πράγματα μέρα με τη μέρα θα δυσκολεύουν και το χειρότερο, όσο περνάει ο καιρός, λόγω της μελαγχολίας που θα μας περιβάλλει, δεν θα μπορούμε να αντιδράσουμε! Τι να κάνουμε;

Προσομοίωση της προηγούμενης ζωής μας. Σαν γνήσιοι ευρωπαίοι που είμαστε, η ζωή μας πριν την καραντίνα  είχε  χοντρικά  τρείς τομείς δραστηριότητας: Δουλειά, προσωπικές σχέσεις , διασκέδαση – κοινωνικοποίηση. Και στους τρείς  τομείς πρέπει να επιδιώξουμε την επανένταξή μας. Να τη σχεδιάσουμε με τρόπο ώστε να μοιάζει όσο γίνεται με την προηγούμενη ζωή μας. Και συγκεκριμένα:

1.      Δουλειά

2.      Προσωπικές σχέσεις

3.      Διασκέδαση – κοινωνικοποίηση.

1.      Δουλειά: όσοι έχουν την ευχέρεια  να δουλεύουν με το διαδίκτυο είναι τυχεροί. Οι υπόλοιποι μπορούν να προετοιμάζουν, να βελτιώνουν, να αποκτούν νέες δεξιότητες για τη στιγμή που θα ξανανοίξει η δουλειά. Έχει σημασία να απασχολούνται κάθε μέρα τις ίδιες περίπου εργάσιμες ώρες με το αντικείμενο της δουλειάς τους. Η δουλειά είναι ( ή τουλάχιστον πρέπει να είναι) δημιουργία, φαντασία , σχέση με τους άλλους. Η δουλειά είναι από τα πράγματα που μας κάνουν να μην αισθανόμαστε άχρηστοι. Και στις συνθήκες που ζούμε αυτό είναι πολύ σημαντικό.

2.      Προσωπικές σχέσεις. Εδώ είναι τα δύσκολα. Μακριά από ευκολίες του τύπου

« γυναίκα μου είναι, μπορώ να μην την αγαπάω;» και άλλα εξιδανικευτικά η μακρόχρονη παραμονή στο σπίτι δίνει την ευκαιρία να γνωριστούμε καλύτερα με τους αγαπημένους μας και ίσως να τους… αγαπήσουμε περισσότερο. Θεωρητικά βέβαια γιατί πολλές φορές η εγγύτητα δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από αυτά που λύνει . Για αυτό η καραντίνα είναι μια ευκαιρία για να μιλάμε. Όταν υπάρχει καυγάς μπορούμε να αφήσουμε να περάσει πρώτα και μετά από δύο περίπου μέρες να καλέσουμε τον / την συντρόφισσα μας, το παιδί μας ή και όλους μαζί και να ρωτήσουμε τι τους ενόχλησε από την συμπεριφορά μας, τι λάθος κάναμε και τι θέλουν να διορθώσουμε. Βάζοντας μπροστά τον εαυτό μας δημιουργούμε κλίμα αποδοχής και διαλόγου. Είναι μία ευκαιρία να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους. Η γενικής φύσεως  δήλωση «σας αγαπάω» είναι μια προσπάθεια να αποφεύγουμε τα δυσάρεστα που όμως βρίσκουμε διαρκώς μπροστά μας. Πέρα από όλα αυτά είναι καλό να θυμόμαστε πως η αύξηση της εγγύτητας πολλές φορές φέρνει εκνευρισμό και ότι το αίσθημα αποξένωσης που προσκαλεί η καραντίνα μπορεί να προκαλέσει άγχος, θυμό και επιθετικότητα. Για αυτό πρέπει να είμαστε ανεκτικοί και υπομονετικοί μα τους άλλους περισσότερο από ότι ήμασταν στην προ κρίσεως εποχή.

3.      Διασκέδαση – κοινωνικοποίηση. Εδώ πρέπει να αξιοποιήσουμε πλήρως τις δυνατότητες του διαδικτύου. Τέρμα οι ατελείωτες ώρες μπροστά στο facebook ή στα δελτία καταστροφής που μεταδίδονται – σχεδόν – όλο το 24ωρο. Πολύ ασύνδετη πληροφόρηση γίνεται σκουπίδι, ταλαιπωρεί την μνήμη μας η οποία πασχίζει να  οργανώσει και με  τα συναισθήματα μας αυτά που μαθαίνουμε. Το μυαλό μας δεν είναι σκουπιδοτενεκές. Και στην καθημερινότητα, μπορεί να έχουμε ένα αριθμό διαφορετικών πραγμάτων που το καθένα έχει νόημα, αν τα βάλουμε όμως όλα μαζί σε ένα δοχείο τότε χάνουν το νόημα τους και συχνά αναρωτιόμαστε αν πρέπει να τα πετάξουμε. Συχνά συμβαίνει αυτό πχ. Με τα ενθύμια από τα ταξίδια μας. Όχι λοιπόν στις άχρονες οθόνες, πληροφόρηση συγκεκριμένη στην πηγή που προτιμάμε και σε συγκεκριμένο χρόνο. Όχι στην τρομολαγνεία, τα σενάρια συνομωσίας  και καταστροφής. Μοιραζόμαστε τον φόβο μας, δεν τον μεγεθύνουμε για να προκαλέσουμε την προσοχή. Και φτιάχνουμε πρόγραμμα που να περιέχει μουσική, ταινίες, θέατρο, οτιδήποτε συλλογικό. Ίσως εδώ θα πρέπει να «καταπιέσουμε» και λίγο τα παιδιά μας για να τα σώσουμε από την εξάρτηση των παιχνιδιών και του διαδικτύου. Η εξάρτηση από την τηλεόραση, τα παιχνίδια θα είναι μία από τις πολλές βόμβες  που θα σκάσουν όταν τελειώσει η καραντίνα. Να μην αποφεύγουμε να οργανώνουμε σε τακτική βάση, περίπου με τον ίδιο ρυθμό που βλέπαμε φίλους και συγγενείς συναντήσεις με Skype ή Messenger. Το ίδιο μπορούν να κάνουν και τα παιδιά μας, για να μιλάνε όμως και να κάνουνε παρέα όχι κλεισμένα σε παιχνίδια διαδικτύου. Και παιχνίδια να παίξουν με συγκεκριμένο πρόγραμμα και ωράριο ( πχ 2 ώρες την ημέρα ακούγεται καλό).

                Τέλος έχει σημασία να καταρτίσουμε ένα πρόγραμμα και να το τηρούμε , ας πούμε στο 80%. Θα μας σώσει από πλήξη, αίσθημα  κενού, εκνευρισμό, αίσθημα ατυχίας (γιατί σε εμένα). Και να θυμόμαστε πως το πρόγραμμα που θα κάνουμε, προς το παρόν δεν έχει ορατό σημείο λήξης. Κανένα από τα μέτρα που πάρθηκαν δεν είναι υπερβολικό. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος και υπαρκτός.

Καραντίνα . Οδηγός (ψυχικής) επιβίωσης.

Μας απασχολεί σίγουρα το πρόβλημα της φυσικής επιβίωσής μας, για αυτό και είμαστε σε καραντίνα. Πρέπει όμως να επιβιώσουμε και ψυχικά. Από τι κινδυνεύουμε;

1.      Εγκλεισμός. Ο περιορισμός  σε χώρο και η απραξία μπορεί να μας οδηγήσει σε υπεραπασχόληση με τον εαυτό μας και τα προβλήματα μας. Ζούμε την οικογένεια μας με πρωτόγνωρο τρόπο που θυμίζει το ανέκδοτο που κυκλοφορεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό: «Μένω μέσα με την οικογένεια μου. Φαίνεται να είναι καλοί άνθρωποι». Δυσκολίες με τον εαυτό μας και με τους άλλους μπορεί να μεγεθυνθούν λόγω της ασυνήθιστα πολύωρης συνάφειας και κυρίως λόγω της απουσίας αντικειμένου απασχόλησης. Όταν μένουμε πολλές ώρες με άλλους πρέπει να υπάρχει κάτι ανάμεσά μας που απορροφάει την ένταση: Ένα παιχνίδι, μία ταινία, δουλειές, οτιδήποτε. Η πλήξη του εγκλεισμού μπορεί να προκαλέσει επιθετικότητα και ιδιοτροπία, πράγματα που μπορεί να δυσκολέψουν ακόμη περισσότερο τη ζωή στην καραντίνα. Ο καθένας μας φοβάται για τη ζωή του και ο φόβος αυτός μετατρέπεται σε άγχος

2.       Αίσθημα κενού. Η καθημερινότητα μας είναι γεμάτη με εικόνες, επαφές, ανταλλαγές ιδεών, συζητήσεις. Συχνά με αυτό τον τρόπο «ξεχνιόμαστε» και κατά περίπτωση περνάμε καλά. Τώρα όλο αυτό λείπει. Σχετιζόμαστε αποκλειστικά με ανθρώπους του περιβάλλοντός μας. Το αίσθημα ότι η ζωή μας χάνει το νόημα της μας κυνηγάει. Ξαφνικά έχουμε πολύ χρόνο και δεν ξέρουμε τι να τον κάνουμε.

3.      Παχυσαρκία.  Στην  προηγούμενη ζωή μας χάναμε θερμίδες στην καθημερινότητα μας. Τώρα κινούμαστε πολύ λιγότερο και υποκαθιστούμε, μεγάλο μέρος της χαράς που παίρναμε  πριν με το φαγητό. Τρώμε χωρίς να πεινάμε, βάζουμε κιλά χωρίς να θέλουμε.

4.      Εσφαλμένη διαχείριση τραύματος.  Το να είμαστε κλεισμένοι στο σπίτι για να προστατευθούμε από ένα αόρατο κίνδυνο προκαλεί αναπόφευκτα ένα μικρό ή μεγαλύτερο ψυχικό τραύμα. Η εσφαλμένη διαχείριση του μπορεί να το χειροτερέψει. Η διαρκής και ψυχαναγκαστική απασχόληση με τον κορονοϊό, οι ατέρμονες συζητήσεις, τα σενάρια συνομωσίας δεν βοηθού. Λελογισμένη πληροφόρηση κυρίως για τα μέτρα που πρέπει να πάρουμε, λογικός χρόνος πληροφόρησης, πχ. Ένα δελτίο ειδήσεων. Αποφεύγουμε την τρομολαγνεία των καναλιών. Αφήνουμε τους ειδικούς να αποφασίσουν, δεν είναι απαραίτητο να τα καταλαβαίνουμε όλα. Αρκεί να εφαρμόζουμε τα ενδεικνυόμενα μέτρα. Και να θυμόμαστε, η εφαρμογή των μέτρων μας προστατεύει εκτός από τον κορονοϊό και από το άγχος  «μήπως  κολλήσαμε».

Τι   να    κάνουμε;

1.      Σωματική άσκηση. Περιπάτους σε έρημα μέρη, γυμναστική στο σπίτι, δουλειές στον κήπο ή στις γλάστρες στο μπαλκόνι. Μικροεπισκευές στο σπίτι. Η σωματική άσκηση παράγει ενδολφίνες που είναι φυσικά αντικαταθλιπτικά. Και αφού δεν μπορούμε να καλέσουμε τεχνίτες στο σπίτι μπορούμε να γίνουμε εμείς τεχνίτες (υδραυλικοί, μαραγκοί) και να χαρούμε  το ερασιτεχνικό δημιούργημά μας. Θα μας δώσει χαρά. Ας κάνουμε και ένα κατάλογο από επισκευές που διαρκώς αναβάλουμε. Ίσως, όταν επιστρέψουμε στην κανονική ζωή, να έχουμε  χρόνο.

2.      Να κουβεντιάσουμε με τα άτομα που ζούμε ή με φίλους μέσω διαδικτύου για τον φόβο μας προσπαθώντας να δώσουμε μια λελογισμένη διάσταση που δεν θα είναι ούτε πανικός ούτε αδιαφορία για τον κίνδυνο. Η πιο ώριμη στάση είναι περίπου στη μέση. Λύνουμε τις απορίες μας διαβάζοντας επίσημες ανακοινώσεις και από υπεύθυνους επιστήμονες. Αποφεύγουμε τα σενάρια συνομωσίας. Την περίοδο της οικονομικής κρίσης η Ελλάδα είχε γεμίσει οικονομολόγους, σε λίγο με τον κορονοϊό θα γεμίσει και επιδημιολόγους. Μαθαίνουμε να ακούμε και όχι μόνο να μιλάμε. Σεβόμαστε όποιον υπερβάλει και ζει με πανικό την κατάσταση. Τον ακούμε. Δεν διασπείρουμε παντοδυναμικές απόψεις όπως «σιγά μην κολλήσεις, χαλάρωσε μεγάλε κλπ.» Μπορεί να αποβούν μοιραίες. Δεν πουλάμε θάρρος,  γνώσεις και ανωτερότητα απέναντι στον κίνδυνο.

3.      Ημερήσιο πρόγραμμα. Το 24ωρό μας δεν μπορεί να είναι χύμα. Δεν πρέπει να κάνουμε τη νύχτα μέρα, η έκτακτη κατάσταση δεν πρέπει να μας σπρώχνει στην τεμπελιά και σε μια κακώς εννοούμενη χαλάρωση. Δεν πρέπει τα παιδιά να είναι παρκαρισμένα στις οθόνες και εμείς να καθόμαστε στην TV με τις ώρες και να προσπαθούμε να τα αποτρέψουμε παιδιά. Η κάθε μέρα πρέπει να έχει συγκεκριμένο πρόγραμμα που μπορεί να συμφωνηθεί από μία συνέλευση όσων ζούνε σε ένα σπίτι, ότι ηλικία και να έχουν. Κατά τις 12μμ. Κλείνουμε τα πάντα και πάμε για ύπνο.

4.      Είπαμε πολλά. Ας τα δοκιμάσουμε, θα υπάρξουν και επόμενες εκδόσεις αυτού του κειμένου. Συμφωνίες – διαφωνίες – προσθαφαιρέσεις – παρατηρήσεις  δημόσια στο Facebook  ή και στο astrinakis@gmail.com. Ας κάνουμε πολλές επανεκδόσεις  αυτού του κειμένου με πολλούς συγγραφείς. Αλέξανδρος Αστρινάκης, ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής

ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ; ΕΞΙ ΤΡΟΠΟΙ ΝΑ ΝΙΩΣΟΥΜΕ ΔΥΝΑΤΟΙ.

Η ευχαρίστηση είναι κινητήρια δύναμη της ζωής μας. Ο,τι κάνουμε το κάνουμε γιατί μας δίνει ευχαρίστηση. Η ικανοποίηση των αναγκών μας είναι προϋπόθεση για να ζούμε ευχαριστημένοι και δυστυχώς γι' αυτό χρειάζεται χρήμα.

Τον τελευταίο κυρίως αιώνα ζήσαμε τη σταδιακή κυριαρχία του χρήματος . Το χρήμα σαν εργαλείο και αξία εισβάλλει όλο και περισσότερο στη ζωή μας. Εκπροσωπεί όλο και περισσότερες αξίες. Έτσι η άντληση ευχαρίστησης από τη ζωή, εξαρτάται όλο και περισσότερο από την απόκτηση χρήματος. Πριν λίγα χρόνια, τη 10ετία του '60 υπήρχαν ανέξοδοι τρόποι δραστηριοτήτων και διασκέδασης: παιδιά που παίζανε σε αλάνες, παρέες της γειτονιάς που “καθόντουσαν έξω”, βόλτες “πάνω κάτω” στο κέντρο της πόλης. Στις μέρες μας οι καταναλωτικές συνήθειες δημιουργούν μόδες και συχνά φαινόμενα αποκλεισμού για αυτόν που δεν μπορεί να τις ακολουθήσει. Η ζωή μας διαμορφώνεται με μια σειρά από υπηρεσίες χωρίς τις οποίες είναι είναι αδύνατο να ζήσουμε. Στην 10ετία του '60 ένα σπίτι μπορούσε να ζεσταίνεται με μια ξυλόσομπα και να μαγειρεύει χωρίς ρεύμα. Σήμερα δεν είναι δυνατό να φανταστούμε μια ζωή χωρίς κινητό και σταθερό τηλέφωνο, ρεύμα, κεντρική θέρμανση και (συχνά ) διαδίκτυο.

Η κατάσταση επιδεινώνεται και από την μόδα των δανείων που επικράτησε τα τελευταία χρόνια. Εκτός από τα στεγαστικά (που έδωσαν την ψευδαίσθηση σε πολλούς ότι μπορούν να ζήσουν σε ένα σπίτι πολύ ανώτερο των δυνατοτήτων τους) ακούστηκαν και σχιζοφρενικές διαφημίσεις δανείων όπως είναι τα διακοποδάνεια και τα εορτοδάνεια. Στην άνευ προηγουμένου επίθεση που ζούμε από τις “αγορές” οι πολίτες βλέπουν το εισόδημα τους να καταρρέει. Βλέπει δηλαδή να αθετούνται, εν ονόματι της κρίσης, μια σειρά από συμφωνίες που είχαν κάνει με το κράτος και την εργοδοσία.

ΠΩΣ ΑΝΤΙΔΡΟΎΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΟΙ ΠΟΛΊΤΕΣ ΑΠΈΝΑΝΤΙ Σ' ΑΥΤΉ ΤΗΝ ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ;

• με φόβο

Ο φόβος είναι το πρώτο και το πιο βασικό συναίσθημα από τη σύσταση της ψυχής του ανθρώπου. Είναι βασικό εργαλείο καταναγκασμού και καταστολής. Σε οποιουδήποτε επιπέδου σύγκρουση ή /και διαπραγμάτευση η δημιουργία φόβου στον αντίπαλο είναι το πρώτο πράγμα που σκέφτεται ο επιτιθέμενος. Αν ο δεχόμενος επίθεση φοβηθεί είναι διατεθειμένος να δεχθεί οτιδήποτε. Χιλιάδες παραδείγματα μπορούμε να παρατηρήσουμε γύρω μας. Τα σκυλιά γαβγίζουν όταν φυλάνε ένα χώρο για να προξενήσουν φόβο. Οι επιτυχία μιας ληστείας βασίζεται στον φόβο. Ο βιαστής κάνει το θύμα του να υποχωρήσει αν καταφέρει να την κάνει να φοβηθεί για τη ζωή της. Εργαζόμενοι δεν διαμαρτύρονται για απλήρωτες υπερωρίες όταν φοβούνται μην τους απολύσουν. Μετανάστες δεν διεκδικούν ασφάλιση γιατί φοβούνται όχι μόνο την απόλυση αλλά και την απέλαση. Δισεκατομμύρια ξοδεύονται από όλες τις χώρες σε στρατιωτικούς εξοπλισμούς όχι για να τους χρησιμοποιήσουν γιατί είναι σε πόλεμο αλλά για να προξενούν φόβο σε πραγματικούς ή φανταστικούς εχθρούς. Ο φόβος τιμωρίας είναι δυστυχώς και εργαλείο διαπαιδαγώγησης. Και όχι μόνο στο στρατό όπου μπορεί κάποιος να τιμωρηθεί και για πράγματα που δεν έχει κάνει αλλά και στο χώρο της εκπαίδευσης, και στα μικρά παιδιά. Αυτή τη μέθοδο επέλεξε και η τρόικα και η ελληνική κυβέρνηση για να γίνουν αποδεκτά τα μέτρα. Σχεδόν έχει εγκαταστήσει “φοβόμετρο” στο μέγαρο Μαξίμου που χτυπάει συναγερμό όταν ο φόβος βρίσκεται σε χαμηλό επίπεδο. Στην εκστρατεία φόβου βέβαια είναι συντεταγμένα και τα ΜΜΕ. Τα επιχειρήματα επαναλαμβάνονται κουραστικά εδώ και δύο χρόνια. Μέτρα αλλιώς θα χρεοκοπήσουμε, δεν θα πληρωθούν οι μισθοί, θα κλείσουν τα πάντα, σχεδόν θα γίνει εμφύλιος πόλεμος. Κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν πως ακριβώς με αυτά τα μέτρα οδηγούμαστε στη χρεωκοπία. Και σε κάποιο βαθμό τα κατάφεραν. Πολλοί άνθρωποι καταλαβαίνουν πως η κυβέρνηση ψεύδεται. Προτιμούν όμως να μην αντιδρούν λέγοντας πως όσο δίκιο και να έχουμε η κυβέρνηση θα κάνει την πολιτική της άρα, να την ανεχθούμε μέχρι να περάσει μόνη της αυτή η “χολέρα”. Γιατί η αντίδραση μπορεί να φέρει την καταστροφή. Είναι όπως όταν αποφεύγουμε να διαμαρτυρηθούμε σε ένα ατζαμή οδηγό λεωφορείου φοβούμενοι ότι αν φοβηθεί και εκνευρισθεί μπορεί να ρίξει το λεωφορείο στο χαντάκι. Η μετατροπή των πάντων σε χρηματική αξία ενώ από τη μια προκάλεσε ανάπτυξη της οικονομίας και παραγωγή περισσότερου πλούτου συνολικά, αύξησε το άγχος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων περισσότερο στην Ελλάδα που διαθέτει αμφιλεγόμενες κοινωνικές υπηρεσίες. Σε μια εποχή που η οικονομική κρίση συνδυάζεται με την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους το άγχος και ο φόβος την ανέχειας και της πείνας με ή χωρίς εισαγωγικά φθάνει στο κατακόρυφο. Ο φόβος οδηγεί σε χαμηλή αυτοεκτίμηση και σαν συναίσθημα που δεν είναι οριοθετημένο τροφοδοτεί φαντασιώσεις ολικής καταστροφής, κλίμα πανικού, αναζήτηση προσωπικών λύσεων, μείωση του φυσιολογικού εγωισμού και της αξιοπρέπειας άρα και σε μείωση των απαιτήσεων. Το σφυροκόπημα του κοινού με αντιφατικές δηλώσεις και σενάρια καταστροφής για την οικονομία ενώ μπορεί να οφείλεται σε κυβερνητική ανεπάρκεια αυξάνει το φόβο, άρα διευκολύνει την κυβέρνηση στην άσκηση της αντιφατικής πολιτικής της. Τελικά ο φόβος είναι μια κατάσταση απ΄ όπου μπορεί να προκύψουν οι πλέον αντιφατικές θετικές ή αρνητικές συμπεριφορές.

Τι κάνουμε; Ο φόβος είναι ένα χρήσιμο συναίσθημα που μας προειδοποιεί και μας προφυλάσσει από κινδύνους ζημιάς ή καταστροφής. Η ψύχραιμη εκτίμηση του κινδύνου μας προφυλάσσει από υπερβολικές αντιδράσεις (πανικό) ή από παθητική στάση που μπορεί να είναι καταστροφική για εμάς αλλά – στην περίπτωση – και για τα παιδιά μας. Η αντίδραση μας δεν έχει (μόνο ) ιδεολογικό περιεχόμενο, είναι μάχη επιβίωσης. Αντιμετωπίζουμε το φόβο λοιπόν με λογική και ψυχραιμία. Οι ομοβροντίες φόβου που έχουμε δεχθεί με την κουραστική επανάληψη του κινδύνου χρεωκοπίας ενώ κάθε μέρα πλησιάζουμε σε αυτή καθιστούν άσφαιρα τα επιχειρήματα της κυβέρνησης. Σταθμίζουμε ψύχραιμα τον κίνδυνο και επιλέγουμε. Σε περιόδους κρίσης η παθητική στάση ανοίγει το δρόμο στα χειρότερα.

• Με ενοχή Η ενοχή αντιπροσωπεύει μια αίσθηση ενδοψυχικής έντασης, μερικές φορές γίνεται αντιληπτή σαν μια καταστροφική απειλή για τον εαυτό . Μπορεί επίσης να εκδηλωθεί σαν ταπεινότητα, ταλαιπωρία, ανάγκη τιμωρίας με τύψεις και αισθήματα ανεπάρκειας.  Η ενοχή ήτανε πάντα το επόμενο εργαλείο μετά τον φόβο για τον έλεγχο των αντιδράσεων. Η ενοχοποίηση είναι μια διαδεδομένη πρακτική και των γονέων και των προϊσταμένων για να ελέγξουν τη συμπεριφορά των παιδιών ή των υφισταμένων τους. Όποιος είναι υπεύθυνος ή συνυπεύθυνος για μια κατάσταση δεν μπορεί να διαμαρτύρεται για αυτή. Μια κοινωνία λοιπόν φοβισμένη και ενοχοποιημένη είναι μια κοινωνία που μπορεί να δεχθεί τα πάντα. Στο παρελθόν η κυβέρνηση έκανε πολιτική στην οποία η αντιπολίτευση αντιδρούσε και αυτή με πολιτικές θέσεις. Σήμερα κάνει εντύπωση πως η πολιτική της συγκεκριμένης κυβέρνησης είναι ενορχηστρωμένη ψυχολογικά και ένα δίκτυο από υπουργούς, υφυπουργούς, ΜΜΕ, δημοσιογράφους είναι επιστρατευμένοι στο να κάμψουν το ηθικό των αντιπάλων τους ,να επιχειρήσουν ένα σχεδιασμένο ψυχολογικό πόλεμο με όπλα τους την ενοχή (πχ. μαζί τα φάγαμε). Είναι μια μεθοδολογία που υπερβαίνει την ελληνική πολιτική κουλτούρα . Όποιος είναι ενοχοποιημένος δεν μπορεί να θυμώσει ούτε να επαναστατήσει. Η ενοχή ακυρώνει την αξιοπρέπεια, το αίσθημα δικαίου (ποιο δίκιο να διεκδικήσει κάποιος που είναι υπόλογος;), προκαλεί μεγάλη ανοχή στην εξουσία: “ο μπαμπάς μπορεί να θυμώνει και να κακοφέρνεται αλλά είναι καλός και κάνει ότι μπορεί. Όλοι είμαστε υπεύθυνοι για την κατάσταση μας” Με αυτό τον τρόπο οι πολίτες προσκολλούνται ακόμη περισσότερο στο κόμμα γιατί φοβούνται την εγκατάλειψη όσο θυμωμένοι και να είναι μαζί του. Η ενοχή είναι επί πλέον ένα συναίσθημα που βαθαίνει την κατάθλιψη, την τάση προς τιμωρία (καλά να πάθουμε τέτοιοι που είμαστε) το αίσθημα αποτυχίας (που μπορεί να συνδυάζεται με μια απόλυση ή το κλείσιμο μιας επιχείρησης) και να αυξήσει τις ιδέες αυτοκτονίας. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει έναν ηθικό μαζοχισμό, μια κατάσταση δηλαδή ευχαρίστησης από τα κακά που μας συμβαίνουν. Ο μαζοχισμός ταιριάζει απόλυτα και με την καταθλιπτική ψυχολογία γιατί ο καταθλιπτικός όταν τιμωρείται ανακουφίζεται. Αυτές οι ψυχολογικές συνθήκες μπορεί στο μέλλον να δημιουργήσουν φανατικούς “αντι – αγανακτισμένους” πολίτες που να οργανώνουν επιθέσεις σε αγανακτισμένους. Το προαναγγέλλουν άλλωστε και οι τρεις υπουργοί στο κείμενο τους ( Διαναντοπούλου – Λοβέρδος - Ραγκούσης): ‎"Μια κοινωνία που αγωνιά και αναζητεί δημιουργικές διεξόδους από την κρίση, προφανώς και δεν μπορεί να τα φορτώνει όλα στην αστυνομία και τους εισαγγελείς. Καμιά εισαγγελική ή αστυνομική ενέργεια δεν μπορεί να υποκαταστήσει την κοινωνική αυτενέργεια. Η μία δραστηριότητα, άλλωστε, συμπληρώνει και στηρίζει την άλλη."
  Η (σχετική) μόλις χθεσινή ευμάρεια με τα κάθε είδους δάνεια και την πεποίθηση των δανειζομένων ότι μπορούν να τα ξεχρεώσουν αναβιώνει την ενοχή για το προπατορικό αμάρτημα: το ότι κλέψαμε αγαθά που δεν μας ανήκουν ακολουθώντας τα λόγια του πειρασμού της απόλαυσης και του καταναλωτισμού. Τα ΜΜΕ και η κυβέρνηση χρησιμοποιούν την ενοχή ελπίζοντας πως έτσι θα μετριάσουν το θυμό και θα ελέγξουν την κατάσταση. Από τη Μέρκελ μέχρι την “ελληνική” κυβέρνηση διακηρύσσουν πως είμαστε τεμπέληδες. Προσπαθούν να εξισώσουν τους καταχραστές της εξουσίας και του δημοσίου χρήματος με τους καταναλωτές υπηρεσιών τους οποίους εκμεταλλεύτηκαν πετώντας τους ένα κόκαλο, συχνά με αντάλλαγμα την ψήφο τους.
  
  
  • Τι κάνουμε; Όλοι ξέρουν πως όταν τεμπελιάζουν στη δουλειά κουράζονται περισσότερο. Δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι κάναμε πάντα το καλύτερο στη δουλειά μας απέναντι σε αμόρφωτους προϊσταμένους (του Δημοσίου ή του ιδιωτικού τομέα ) που ενδιαφέρθηκαν πάντα μόνο για τα προσωπικά τους συμφέροντα. Θέλουμε δημιουργική απασχόληση ανάλογα με τα προσόντα μας αξιοπρεπώς πληρωμένη. “Λεφτά υπάρχουν”. Απολογούμαστε μόνο για το αμάρτημα να τους ψηφίσουμε. Δηλώνουμε βαθιά μετανιωμένοι και ορκιζόμαστε (σε ότι πιστεύει ο καθένας) πως δεν θα το ξανακάνουμε.

• με θυμό και οργή

Ο πολιτισμός βασίζεται σε ένα άγραφο κοινωνικό συμβόλαιο. Κανένας νόμος δεν ισχύει αν δεν γίνεται δια λόγου αποδεκτός. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να λειτουργούν με συμβόλαια ήδη από την παιδική ηλικία όταν διεκδικούν από τους γονείς ένα προφορικό συμβόλαιο δίκαιης μοιρασιάς των πόρων διαβίωσης της οικογένειας.

Έτσι εγκαθίσταται το αίσθημα δικαίου που σχετίζεται με την επιβίωση. Ο θυμός και η οργή εμφανίζεται όταν γίνεται μονομερώς (από τον πατέρα – κράτος) αδικαιολόγητη αθέτηση του συμβολαίου. Τα τέκνα – (πολίτες) βυθίζονται στο άγχος ανησυχώντας για την επιβίωση των ίδιων και των παιδιών τους. Σε αυτές τις συνθήκες υπεισέρχεται και η έννοια του μέλλοντος. Είναι κατανοητό πως ενώ όλοι ξέρουμε πως ζούμε στο παρόν το μέλλον είναι συνεχώς στην επικαιρότητα. Γιατί έχουμε ανάγκη να επενδύουμε με τη φαντασία μας σε ένα “καλύτερο μέλλον”. Η πίστη σε ένα καλύτερο μέλλον κάνει το παρόν ανεκτικό αφού με αυτή τη φαντασίωση το παρόν είναι ένα διάλυμα και σε ένα άγνωστο χρόνο τα πράγματα θα είναι πολύ καλύτερα. Το “καλύτερο μέλλον” απορροφά με αυτό τον τρόπο όχι μόνο τη δυστυχία του παρόντος αλλά και τις δυσκολίες προσαρμογής που υπάρχουν σε ένα ευχάριστο παρόν. Σύσσωμη η κοινωνία επενδύει στην προσδοκία ενός καλύτερου μέλλοντος. Και περισσότερο όσον αφορά τα παιδιά. Ο μεγάλος βαθμός ταύτισης γονέων και παιδιών κάνει τα παιδιά εντολοδόχους να ζήσουν ότι δεν πρόλαβαν οι γονείς. Η επιτυχία και η ευτυχία των παιδιών γίνεται και επιτυχία των γονέων. Αυτή ακριβώς τη φαντασίωση έρχεται να καταργήσει η προοπτική ενός χειρότερου μέλλοντος. Η δύσκολη προοπτική της οικονομίας και της κοινωνίας περισσότερο σε μια περιοχή και εποχή όπου η ποιότητα ζωής εξαρτάται πολύ από το οικονομικό επίπεδο πυροδοτεί πολυεπίπεδο άγχος γιατί ανοίγει πολλά ζητήματα: Υπαρξιακά ζητήματα που οι γονείς είχαν αναθέσει στην ευτυχία των παιδιών τους. Καταργεί τη φαντασίωση ενός καλύτερου μέλλοντος και μέσω αυτού επαναφέρει το υπαρξιακό πρόβλημα που είχε ανακουφιστεί με αυτή την προσδοκία. Η αγάπη των γονέων προς τα παιδιά αυξάνει την αγωνία για πιθανή δυστυχία των παιδιών πολύ περισσότερο όταν αυτοί δεν θα είναι στη ζωή.

Το αίσθημα αδικίας από την εναπόθεση των οικονομικών βαρών στους ασθενέστερους,την αθέτηση υποσχέσεων όπως επίσης και οι διάφορες τεχνικές εκμετάλλευσης της κρίσης από τούς επιτήδειους , η αδιαφάνεια και η ατιμωρησία των υπευθύνων θυμώνει και εξοργίζει πολλούς πολίτες. Ο θυμός και το αίσθημα αδικίας δημιουργεί ανάγκη εκτόνωσης που μπορεί να οδηγήσει σε βία. Αδιέξοδο, κούραση και απογοήτευση προκύπτει όταν η εκτόνωση του θυμού είναι αναποτελεσματική και η κυβέρνηση συνεχίζει ανενόχλητη το “έργο”

της. Τότε ο κόσμος σκέφτεται πως “δεν γίνεται τίποτα” και μετά από μερικές πορείες οι πολίτες επιστρέφουν μπροστά στην τηλεόραση.

• Τι κάνουμε; Όταν είμαστε θυμωμένοι επειδή αδικούμαστε, λογικό είναι να κάνουμε κάτι για να αναγκάσουμε τον υπεύθυνο να σταματήσει. Τότε μόνο ηρεμούμε γιατί αποκαθίσταται η αξιοπρέπεια μας και σταματάει η ζημιά. Για να το πετύχουμε αυτό οι πράξεις μας πρέπει να είναι αποτελεσματικές στην ανατροπή της πρακτικής του αντιπάλου. Η προσφυγή στη βία είναι ότι χειρότερο γιατί παίζουμε με όρους που βάζει ο αντίπαλος. Στο πεδίο της βίας το κράτος είναι απείρως ισχυρότερο από εμάς, έχει νομιμοποίηση, ξέρει ότι η ήτα μας είναι δεδομένη. Γι' αυτό και επιδιώκει τη βία. Δεν είναι πλέον οι γνωστοί – άγνωστοι αλλά ένστολοι που ασκούν απρόκλητη βία. Η μαζικότητα και η συνέχεια την κινητοποιήσεων μας, η αποτροπή της βίας, η συμπάθεια της κοινής γνώμης είναι ότι χειρότερο για τους εχθρούς μας. Στις πιο δύσκολες καταστάσεις χρειάζεται η μέγιστη ψυχραιμία γιατί οι πρωτοβουλίες πρέπει να είναι στοχευμένες και βιώσιμες. Το χάος πριμοδοτεί τους εχθρούς μας και απομακρύνει τον κόσμο.

• Με άγχος 

Η αβεβαιότητα σχετικά με το άμεσο μέλλον είναι η κύρια πηγή άγχους σε κοινωνικό επίπεδο. Το άγχος μεγεθύνεται από τις ανεξέλεγκτες αναγγελίες για επερχόμενη καταστροφή. Ο φόβος και η συνειδητή διασπορά του σε κοινωνικό επίπεδο από την κυβέρνηση επιδιώκει να κάμψει το ηθικό μας. Όταν όλοι είναι αγχωμένοι το χειρότερο σενάριο θεωρείται πιο πιθανό και το ατομικό άγχος αυξάνεται γεωμετρικά.

• Τι κάνουμε; Δεν τους φοβόμαστε. Όλοι μαζί είμαστε πιο δυνατοί, ικανότεροι και εξυπνότεροι από την κυβέρνηση και τις αγορές. Η κοινωνική αλληλεγγύη, η συλλογική αντιμετώπιση των προβλημάτων είναι βασικοί τρόποι ανάσχεσης του άγχους. Όταν ξέρουμε πως δεν είμαστε μόνοι, ότι η μοίρα είναι κοινή αισθανόμαστε ασφάλεια. Τα παραδείγματα εδώ είναι πολλά και δοκιμασμένα σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις: Πολιτικές και άλλες πρωτοβουλίες (γεύματα ρεφενέ με μουσική και συζήτηση για την οικονομία, χάρισμα αχρήστων σε εμάς αντικειμένων, ανταλλαγή εξυπηρετήσεων κλπ) μετατρέπουν το άγχος και τον φόβο σε δημιουργική χαρά.

• Με κατάθλιψη

Ο φόβος να χαθούν τα κεκτημένα σε επίπεδο άνεσης της καθημερινής ζωής, η ανασφάλεια για το μέλλον των ίδιων και των παιδιών μας, ο πόνος της απώλειας, κυρίως η έλλειψη ελπίδας και προοπτικής προκαλεί αισθήματα απαξίωσης της ζωής με ότι αυτή “περιέχει” (αγάπη, διασκέδαση, σχέσεις κλπ.).

• Τι κάνουμε; Η μοναξιά βαθαίνει την κατάθλιψη. Μαζί μπορούμε να γίνουμε δύναμη χαράς και ανατροπής.

• Με σύγχυση και παραίτηση

Το μέγεθος της επίθεσης σχεδόν από όλο τον πλανήτη στην ελληνική οικονομία μας κάνει να αισθανόμαστε εξαιρετικά μικροί απέναντι στους διώκτες μας. Αυτό δημιουργεί μια έντονη αίσθηση αδυναμίας και φόβου ότι αν δεν είμαστε “καλά παιδιά” θα τιμωρηθούμε ή ότι η μαμά (οι αγορές) θα μας αφήσουν νηστικούς (θα χρεοκοπήσουμε). Η σύγχυση από αντιφατικές δηλώσεις που κάνουν ορισμένες πολιτικές δυνάμεις της χώρας οδηγεί σε αδυναμία συγκρότησης μιας άποψης – απάντησης στην κρίση, αίσθημα ήττας και παραίτηση στους επιτιθέμενους (τις αγορές ) με την ελπίδα να μας λυπηθούν.

• Τι κάνουμε; Οργανωνόμαστε και χτίζουμε μια καινούρια ζωή. Η κρίση μπορεί να γεμίσει τη ζωή μας με συζήτηση, χιούμορ, κοινωνικές σχέσεις, δημιουργικότητα. Ζούμε μια νέα μεταπολίτευση. Όπως τότε έτσι και τώρα μπορούμε να φτιάξουμε μια καλύτερη χώρα, μια καλύτερη δημοκρατία, μια καλύτερη ζωή. Η κρίση είναι μια ευκαιρία.